ҚОЛЖАЗБА ОРТАЛЫҒЫ
М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты құрамындағы Қолжазба бөлімі жеке құрылым ретінде 1962 жылы ашылды. Ал осы бөлімдегі қолжазбалар қорының тарихы одан ертеректен басталады. Ресми деректерге қарағанда, ол халық әдебиетін жинау, жариялау ісімен тікелей байланысты болды. Қолжазбалардың бір орынға жиналуы Қазақстанда Кеңес үкіметі орнағаннан кейін алғашқы фольклорлық-ағартушылық жұмыстың бір саласы ретінде жүргізілді. Қазіргі белгілі алғашқы қолжазбалардың кейбіреулері 1921 жылы Ә.Диваев ұйымдастырған фольклорлық-этнографиялық экспедициялардың іздестіру-жинау жұмысы нәтижесінде фольклор зертеушілер қолына түсіп пайда болған. Бұл бөлімді әр жылдары белгілі әдебиеттанушы, фольклортанушы ғалымдар: Кеңестер Одағының батыры, КСРО Педагогикалық ҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор М.Ғабдуллин, филология ғылымдарының докторлары, профессорлар: М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов, О.Нұрмағамбетова, Ш.Ыбраев, А.Сейдімбек, Ж.Тілепов, Б.Әзібаева, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор С.Қасқабасов, филология ғылымдарының кан дидаттары: С.Сейітов, Ү.Субханбердина, С.Қосанов, Т.Әлбеков басқарды. Қолжазба бөлімінің негізгі қорын 300 000-нан астам атаудан тұратын 1500-дей бумада жинақталған қазақ, шығыс тілдеріндегі (араб, парсы, шағатай, татар т.б.) ескі қолжазбалар және ХІХ-шы және ХХ-шы ғасырдың басында жарық көрген қазақ мәдениеті мен тарихына қатысты литографиялық кітаптар, сондай-ақ жалпы ұзындығы 700 шақырымдай болатын 300-ге жуық аудиотаспа мен микрофильм, микрофишалар құрайды. Бөлім қызметінің басты ғылыми бағыттары мыналар: 1. Қазақ қолжазбаларын заман талабына, қазіргі заманғы белгіленген мәртебесі мен маңызына сәйкес реставрациялау, консервациялау және олардың қолжазба мұра күйінде сақталуына, болашақ ұрпақтың пайдалануына жағдай жасау; 2. Қолжазба мұраларды ғылыми айналымға түсіру және оларды жүйелі жариялау арқылы жас ұрпақтың игілігіне жарату.
Осы бағыт-бағдарларды іске асыру мақсатында әр жылдары төмендегідей жұмыстар атқарылды:
– бұрын зерттелмеген, жарық көрмеген және белгісіз болып келген, сондай-ақ тыйым салынған халық әдебиеті үлгілерінің ғылыми және ғылыми-көпшілік басылымдарын дайындау; – қолжазба мұраларды жанр бойынша жүйелеп, ғылыми сипаттамасын жазу, сол арқылы ғылыми айналымға енгізу; – қолжазбалардағы фольклорлық және авторлық ауыз әдебиеті үлгілеріне мәтінтанулық зерттеулер жүргізу;
– қолжазбаларды консервациялау, мұрағаттау, қайта қалпына келтіру, қайта көшіру, мағынасын ашу және транскрипциялау, көне қолжазбаларды СД-ROOM-ға көшіру (400 к/диск).
Қолжазба қорының негізін қазақ халқының бай фольклорлық мұрасы, атап айтқанда ғашықтық, қаһармандық, тарихи, романдық, дастандық, ертегілік эпостары; діни, романдық, новеллалық дастандары; батырлық, қиял-ғажайып, новеллалық, сатиралық және жан-жануарлар туралы ертегілері; айтыстар; жұмбақтар, мақал-мәтелдер, қара өлең, ғұрыптық, балалар фольклоры үлгілері, ақын-жыраулар, би-шешендер, халық ақындары мұраларының үлгілері құрайды. Олардың дені ХІХ ғасырдың 70 – 80 жылдарынан бері хатқа түсіп, қазақ халқының рухани өміріне айырықша ықпал етіп келді. Жазба жәдігерлер арасында М.Байжановтың, Т.Ізтілеуовтің, Ш.Жәңгіровтің, С.Шормановтың авторлық қолтаңбалары сақталған, сондай-ақ Бұхар жырау, Ақтамберді, Шалкиіз, Жиембет жырау, Абай, Нұржан, Әбубәкір Кердері, Дулат, Мұрат, Шортанбай, Мәшһүр Жүсіп, Нарманбет, Албан Асан сынды ХҮ– ХХ ғасыр басында өмір сүрген ақын-жыраулар шығармаларының фотокөшірмелері мен қолжазбалары бар. Сонымен бірге Қазан төңкерісіне дейін жазылып алынған және басылып шыққан фольклорлық туындылардың Қазан, Уфа, С.-Петербург, Ташкент т.б. қалаларда араб қарпінде жарық көрген басылымдары жинақталған. Қордың және бір ауқымды бөлшегін М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының әр жылдары ұйымдастырған фольклорлық экспедицияларда аудиотаспаларға жазып алынған қазақтың аспаптық музыкасы мен музыкалық фольклорының, әсіресе халықтың «төкпе» және «шертпе» күй мектептерінің аса көрнекті өкілдері: Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина, Тәттімбет, Есір, Баламайсан, Мәмен, Еспай, Сүгір, Қорқыт, Ықылас, Абылай хан күйлері, күйші-композиторлар: Т.Момбековтің, Н.Тілендиевтің, Г.Асқаровтың, Ғ.Хусаиновтың, С.Нұрбаеваның, А.Қожабергеновтің (1958, 1962, 1964 жж. ғылыми экспедициялар) төл шығармалары, Ақан, Біржан, Естай, Жаяу Мұса, Кенен секілді әнші-ақындардың фономұралары, Кеңес кезеңіндегі өнер майталмандарының, танымал халық ақындарының, жыршы-термешілердің, ғалымдардың, ақын-жазушылардың аудиожазбалары құрайды.